18 maja 1868 roku to ważna data dla historii mnikowskiego szkolnictwa. Wówczas Rada Gminy Mnikowa zdecydowała o budowie szkoły jednoklasowej. We wsi nie było wcześniej szkoły. Dzieci uczyły się w Morawicy. Budowa szkoły trwała aż 8 lat, co było spowodowane brakiem funduszy oraz niezbyt przychylnym stosunkiem władz gminnych do tej inicjatywy. 1 września 1876 rozpoczął się pierwszy rok szkolny. Szkoła nie mogła pomieścić dużej ilości dzieci, dlatego nauka odbywała się na dwóch zmianach: rannej i popołudniowej. Szczególnie trudny dla szkoły był rok 1883, kiedy została ona zamknięta na 2 miesiące z powodu epidemii szkarlatyny.
Rozbudowa i nadanie imienia
Przełomowym rokiem dla szkoły okazał się 1895, kiedy po blisko 20 latach starań o jej rozbudowę, udało się osiągnąć cel. Prace ruszyły już w 1896 roku. Przez okres budowy w szkole nie odbywały się żadne lekcje. 27 listopada 1896 r. nastąpiło uroczyste poświęcenie nowego budynku, a od 1 grudnia dzieci mogły ponownie rozpocząć naukę. Szkoła nadal składała się z jednej klasy. Dopiero dekret z 1905 roku przekształcił ją w dwuklasową. Trzeba było zatrudnić nową nauczycielkę, a funkcję kierownika przejęła dotychczasowa nauczycielka, pani Antonina Munkaczy. W roku szkolnym 1898/99 dzieci uczyły się czytania, pisania, języka polskiego, rachunków, wiadomości z dziejów i przyrody, rysunku i śpiewu.
Jednym z ważniejszych wydarzeń w życiu szkoły było nadanie jej imienia księcia Józefa Poniatowskiego. W 1913 roku w stulecie jego bohaterskiej śmierci odbyła się uroczystość, którą urządziła nauczycielka kierująca Antonina Munkaczy. W czasie I wojny światowej szkoła została zamknięta. Kiedy wojska opuściły Mników dzieci powróciły do nauki.
Szkoła w okresie II Rzeczpospolitej i II wojny światowej
Po odzyskaniu niepodległości władze oświatowe musiały ujednolicić system oświatowy. Jednym z pierwszych dekretów wydanych przez Naczelnika Państwa był dekret O obowiązku szkolnym, w myśl którego wszystkie dzieci w wieku od 7 do 14 lat miały obowiązek kształcenia w szkole powszechnej. W 1922 roku kierownictwo w szkole objął Franciszek Blecharski. Tego roku pierwszy raz w szkole wystawiono jasełka. W roku szkolnym 1925/26 do szkoły było zapisanych 144 dzieci. Oprócz przedmiotów, które były już wcześniej, uczono m. in. religii, geografii oraz gier i gimnastyki.
Po ataku wojsk hitlerowskich Franciszek Blecharski z całą rodziną udał się najpierw do Krakowa, a potem na wschód. Część mieszkańców Mnikowa też zdecydowała się na ucieczkę. Pozostali przeczekali najazd Niemców w okolicznych skałach i lasach. Potem Franciszek Blecharski wrócił do Mnikowa. Szkołę otworzono ponownie. Wprawdzie okupant nakazał wycofać dotąd używane podręczniki, ale nauczyciele po kryjomu nadal korzystali z polskich podręczników. W 1941 roku przerwano naukę, bo w szkolnym budynku Niemcy stworzyli kwatery wojskowe. W tym czasie nauka odbywała się na podwórku albo w stodole szkolnej. Na prośbę kierownika szkoły udało się uzyskać jedną salę do dziennej nauki.
Szkoła po II wojnie światowej
1 września 1944 w większości wyzwolonych miejscowości (też w Mnikowie) rozpoczął się nowy rok szkolny. Nauka była trudna, bo brakowało pomocy naukowych, przyborów do pisania, podręczników. Odbudowa szkolnictwa odbywała się stopniowo. Po wyzwoleniu polska szkoła pozostawała pod dużym wpływem radzieckim.
Franciszek Blecharski z powodów zdrowotnych przestał pełnić funkcję kierownika szkoły w 1957 roku. Jego miejsce zajęła żona Olga Blecharska, która piastowała tę funkcję do 1960 r. Oddała ją córce Ludmile Tarnowskiej, która była dyrektorem szkoły do 1973 roku. Pierwszy raz ósmą klasę ukończyli uczniowie mnikowskiej szkoły w 1967 roku. W 1974 roku dyrektorem szkoły została Weronika Błaszczyk. Od samego początku jej głównym celem stała się rozbudowa szkoły. Dopiero w 1986 roku zawiązano Społeczny Komitet Rozbudowy Szkoły w Mnikowie. Trzy lata później wykopano ławy i fundamenty. W budowę szkoły zaangażowała się cała wieś. W 1992 roku stanowisko dyrektora objął Jerzy Matwijko. Budowa szkoły została ukończona rok później, wtedy odbyło się też jej uroczyste otwarcie. Dzieci wreszcie mogły zacząć naukę jednozmianową, znacznie poprawiły się warunki do nauki. W 1996 roku w Szkole Podstawowej w Mnikowie zorganizowano obchody 120-lecia jej istnienia. Uroczystość została połączona z odsłonięciem i poświęceniem tablicy pamiątkowej dla uczczenia kierownika szkoły Franciszka Blecharskiego.
Gimnazjum w Mnikowie
W 1999 roku zostało powołane Gimnazjum w Mnikowie. Siedzibą miał być dotychczasowy budynek szkoły podstawowej. Natomiast uczniowie „podstawówki” zostali przeniesieni do szkoły w Cholerzynie. W Mnikowie uczyli się jedynie najmłodsi. Dyrektorem gimnazjum została Janina Grela. Najważniejszym wydarzeniem w historii Gimnazjum w Mnikowie była uroczystość ponownego nadania imienia Księcia Józefa Poniatowskiego. Wydarzenie zostało opisane w Dzienniku Polskim oraz Gazecie Krakowskiej. W 2002 roku mnikowskie gimnazjum wreszcie doczekało się sali gimnastycznej. W 2004 roku z okazji 5-lecia istnienia świętowała cała społeczność uczniowska. Uczniowie prezentowali specjalny program artystyczny.
Janina Grela była dyrektorem szkoły aż do reformy, w wyniku której zrezygnowano z gimnazjów. W 2015 roku w efekcie konkursu funkcję dyrektora Gimnazjum objęła Monika Duchnik, która następnie została dyrektorem szkoły podstawowej. W roku 2019 na tym stanowisku zastąpiła ją Izabela Witkowska, która do dziś jest pełniącą obowiązki dyrektora Szkoły Podstawowej w Mnikowie.
Leszek Galarowicz
Autor obszernie korzystał z pracy licencjackiej Katarzyny Kowalik pt. „Rozwój szkolnictwa w Mnikowie do 2008 roku”.